انواع تحقیقات علمی در علوم تربیتی
باسمه تعالی
انواع تحقیقات علمی در علوم تربیتی
تحقیقات علمی در حوزه تربیت بر اساس دو مبنا یعنی هدف و نیز ماهیت و روش تقسیم بندی می شود :
الف ) تحقیقات علمی براساس هدف در حوزه تربیت :
براساس هدف تحقیقات علمی را می توان به سه گروه بنیادی مطلق ، بنیادی راهبردی و کاربردی تقسیم کرد :
- تحقیقات بنیادی مطلق در حوزه تربیت :
این تحقیقات که گاه تحقیقات مبنایی یا پایه ای خوانده می شود، در جستجوی کشف حقایق و واقعیت ها و شناخت پدیده ها وروابط بین آنها در مسائل تربیتی بوده وهمچنین به کشف اصول، قوانین و نظریه‌ها در مسائل تربیتی می‌پردازد .
تذکر : در تحقیق بنیادی علوم تربیتی به کـاربـرد يـافـتـه های تربیتی در صحنه عمل و کاربرد کمتر توجه مي شود.
مثال “بررسی رابطه تنبیه کودک با رشد بزهکاری در جامعه ” یک نمونه تحقیق بنیادی در حوزه علوم تربیتی است.
به نظر برخی افراد تحقیق بنیادی در مسائل تربیتی بر روش تجربی استوار است که با هدف ایجاد معرفتی جدید در
مورد فرآیندهای بنیادین است لکن حقیقت این است که تحقیق بنیادی در مسائل تربیتی می تواند نظری یا تجربی
باشد. تحقیق بنیادی نظری از روش‌های استدلال عقلانی و قیاسی استفاده می‌کندمثلا تحقیق در مورد مبانی هستی
شناسانه تربیت کودک که در آن با استدلال عقلی اثبات می شود که وجود در عالم اصالت دارد و همه چیز زیر سر
وجود است این نوع تحقیق یک تحقیق بنیادی است که بر استدلال عقلی استوار است .
تحقیق بنیادی تجربی نیز که برپایه استقراء وآزمایش است در مسائل تربیتی مورد استفاده قرار می گیرد مثلا تحقیق
درمورد رابطه داستانهای قرآنی با خلاق بار آمدن کودکان یک تحقیق تجربی بنیادی است که باید بر روی عده ای
از کودکان به طور استقرا آزمایش شود و نتیچه گیری شود .
چند مثال در باب پژوهش بنیادی در حوزه تربیت :
- رابطه خلاقیت با هوش
- بررسی نظریه حذف مطلق تنبیه و تشویق در تربیت
- رابطه فلسفه برای کودک و نظم
- رابطه عزت نفس و قناعت
- آیا هوش امری ژنتیکی است یا قابل شکوفایی و افزایش در همه است ؟
- آسیبهای بی خدایی در زندگی کودک
- تحقیق درباره نهادینه کردن فضائل اخلاقی در کودک
- …
تحقیقات راهبردی در حوزه تربیت :
تحقیق راهبردی نوعی از تحقیق بنیادی است که به منظور فراهم ساختن زمینه علمی لازم برای حل مسائل جاری و آتی انجام میشود وتوجه به کاربرد عملی آن دارند وبه عبارت دیگر در تحقیق راهبردی هرچند جنبه علمی و نظری دارد لکن توجه ویژه ای به عمل و کاربرد آن نیز دارد .
چند مثال درباب پژوهشهای راهبردی در حوزه تربیت :
· بررسی شهوت در سنین مختلف
- افزایش هوش در کودک
- اقسام گریه در کودک و پیام های آن
- …
- تحقیقات کابردی :
تـحـقيقات کاربردي به منظور حل سريع مسائل و مشکلات و اتخاذ تدابير لازم انـجام مي شود. اين نوع تحقيق با استفاده ازيافته هاي تحقيقات بنيادي در صدد حل مشکلات گوناگون بر مي آيد. به عبارت ديگر, در تحقيق کاربردي , محقق يافته هاي تحقيق بنيادي را در صحنه عمل مي آزمايد, بنابراين , تحقيق کاربردي بر خلاف تحقيق بنيادي که جنبه نظري دارد, بيشتر به سمت پديده هاي واقعي و مـسـايـل عـملي معطوف است و در شرايط غير آزمايشگاهي و در رويارويي با واقعيات سياسي ، اجتماعي و… انجام مي شود.
هدف تحقیق کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. در اینجا نیز سطح گفتمان انتزاعی و کلی اما در یک زمینه خاص است. برای مثال ” ارائه بازی برای خلاق بار آوردن کودک برای سن ۴ تا ۷ سال ” یک نوع تحقیق کاربردی است. در پژوهش کاربردی هدف اصلی کشف علمی نیست، بلکه آزمودن و بررسی امکان کاربرد دانش است .
چند مثال درباب پژوهش کاربردی در حوزه تربیت :
- رفع تنبلی دانش آموزان در کلاس
- افزایش تفکر در کودکان پیش دبستانی
- راهکارهای عملی کنترل شهوت در سن بلوغ
- مشکلات عدم جهت دهی قوه خیال در سن ۴ تا ۶ سال
- چند راه کار برای تشویق به نماز در کودکان پیش دبستان
- آسیب شناسی ناخن جویدن کودکان در سن ۴ تا ۶ سال
- چگونه می توان مشکلات جنسی در نوجوانان را حل کرد
وجه تمایز تحقیق بنیادی وراهبردی با تحقیق کاربردی
- تحقیق بنیادی از بسیاری جهات حمایت می شود و مجاز به خلق حقایق و فرضیه ها به شکلی تدریجی و در محیطی آرام و به دور از عوامل محدود کننده یا تأثیرگذار خارجی است، تحقیق کاربردی نیز بر همین اساس استـوار است، اما در آن از روش شناسی علمی برای پردازش اطلاعات در تبیین مسائل اجتماعی ناگهانی یا مقابله با آنها استفاده می شود. .
- تحقیق بنیادی آن است که برای خلق و بسط دانش و معرفتی فراگیر، طراحی و اجرا می شود. در واقع این معرفت و دانش است که به عنوان یک هدف نهایی، تحقیق بنیادی را شکل می دهد. در مقابل ، هدف تحقیق کاربردی آن است که درک ما را از یک مشکل خاص افزایش دهد، البته این نوع تحقیق نیز ممکن است به ایجاد معرفت و دانشی نو منجر شود، اما این نوع معرفت بر پایه ای محکم استوار نیست.
- تحقیق بنیادی، بیشتر بر تعیین اصول فراگیر تأکید می کند. اما اگر کسی بخواهد قلمرو تحقیقات بنیادی و کاربردی را مقایسه کند، در خواهد یافت که قلمرو تحقیقات بنیادی بسیار محدود است. پژوهشگر بنیادی معمولاً موضوعی مهم و بسیار خاص را بر می گزیند، موضوعی که اتفاقاً بسیار مورد توجه دیگران نیز هست. بنابراین هدف اصلی از انجام تحقیق بنیادی، تعیین وجود یا عدم وجود قاعده ای فراگیر است . مثال: روان شناسی که در آزمایشگاه روان شناسی قصد دارد درمورد سازمان حافظه درکودکان تحقیق کند یک تحقیق بنیادی است .
درمقابل در تحقیق کاربردی اغلب با مسائلی مبهم و نا مشخـص دست و پنجه نرم می شود، این نوع مسائل متنوع و گسترده هستند، از محقق کاربردی می خواهند تا چنین مسائلی را در محیطی آشفته و خارج از کنترل بررسی کند مثلاً متخصص آموزشی که درمدرسه یا کلاس درس قصد دارد در مورد بهبود آموزش ویادگیری دانش آموزان تحقیق کند ازروش تحقیق کاربردی استفاده می کند .
تذکر : پژوهش درمورد علوم تربیتی باید همه جانبه ، دقیق و بی نقص باشد و اگر تک بعدی و بدون مبنا انجام شود میزان خطا در آن بالا خواهد بود .بنابر این در باب تربیت از هر سه نوع پژوهش یعنی بنیادی ،راهبردی وکاربردی باید بهره برده شود تا همه جانبه و دقیق باشد ؛ زیرا یکی از مشکلات پژوهش رایج درباب علوم تربیتی همین یک جانبه تحقیق کردن است چرا که برخی فقط درباب تربیت ،پژوهش بنیادی یا راهبردی را انتخاب می کنند و به نظریه پردازی و از راهکارهای عملی و کاربردی دور هستند و برخی نیز بالعکس فقط به پژوهش کاربردی رو می آورند و درصدد هستند در زمان کم مشکلات را شناخته و برای آن راهکار عملی پیدا کنند واز نظریه های بنیادی وراهبردی و مبانی کلی غافل هستد .
به هر حال برای یک کار اساسی و مبنایی و اجتهادی در باب علوم تربیتی باید از اقسام پژوهشها استفاده کرد و باید پژوهشای کاربردی ناظر به مبانی و نتایجی که از پژوهشهای بنیادی و راهبردی استخراج می شود ، انجام شود .
ب ) تحقیقات علمی براساس ماهیت و روش، درحوزه تربیت
تحقیقات علمی براساس ماهیت و روش ،درحوزه تربیت ، را می توان به نه گروه تقسیم کرد که عبارتند از :
- تحقیقات تاریخی :
تحقیق تاریخی با استفاده از اسناد و مدارک معتبر انجام می شود تا از این طریق بتوان ویژگی های عمومی و مشترک پدیده ها و حوادث تاریخی و دلایل بروز آنها را تبیین کرد. تحقیق تاریخی و سیر تاریخی در هر علمی مخصوصا علوم تربیتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا در سیر تاریخی مباحث تربیتی نقاط قوت ، نقصها ، عوامل و موانع تربیتی در سیر تاریخی ، به خوبی نشان داده می شود که این کار در عملکرد وبرنامه ریزیهای تربیتی موثر خواهد بود .
مثال : تحقیق در مورد تاریخچه مدارس ایران از مکتب خانه تا به امروز از نمونه تحقیقهای تاریخی است .
- تحقیقات توصیفی، انتقادی و تبیینی:
الف ) تحقیق توصیفی :
در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چیستی و وتوصیف موضوع خاص در تربیت است و می خواهد بداند ماهیت آن پدیده ، شیئ یا مطلب خاص تربیتی چیست و چگونه است. به عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی می کند و به توصیف منظم و نظام دار وضعیت فعلی آن می پردازد و ویژگی ها و صفات، ماهیت، فرایندها و روندهای آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می نماید.
درتحقیق توصیفی پژوهشگر به گزارش دهی اطلاعات حاصل از تحقیق می‌پردازد، بدون آنکه در مورد آنها هیچ گونه اظهارنظری بکند. البته گاهی توصیف از منظر صاحبان اقوال و انظار است و زمانی نیز محقق از منظر یک ناظر بیرونی به اقوال مینگرد.
مثلا : تحقیق در مورد توصیف نظام آموزشی کشور ژاپن ، از نوع پژوهش توصیفی است .
ب) تحقیق انتقادی :
در تحقیق انتقادی محقق علاوه بر گزارش اطلاعات توصیفی درحوزه تربیت ، به ارزیابی و رد و اثبات آنها می پردازد.
مثلا : نقد و بررسی سیستم آموزشی کشور ژاپن از نوع پژوهش انتقادی است که در آن علاوه بر بیان سیستم آموزشی آن کشور به رد و اثبات آن پرداخته می شود .
ج) تحقیق تبیینی :
تحقیق تبیینی آن است که محقق میکوشد تا از زوایای پنهان موضوع تحقیق، مانند: علل، انگیزه‌ها، لوازم و عواقب آن پرده بردارد.
مثلا : تحقیق در مورد لوازم مبانی حکمت متعالیه در اصول تربیتی ، یک نوع تحقیق تبیینی است .
- تحقیقات آزمایشی (تجربی )
در این این تحقیق براساس وجه مشخصه اصلی خود یعنی کنترل متغیرها و مشاهده پدیده و سنجش رابطه علت و معلولی بین متغیرها و حضور فعال محقق در صحنه آزمایش انجام می شود .
مثال : تحقیق در مورد درمان پیش فعالی بر اساس بررسی متغیرها و آزمایشات روی افراد ، یک نوع تحقیق تجربی است .
- تحقیقات همبستگی یا همخوانی:
این تحقیقات برای کسب اطلاعات از وجود رابطه بین متغیرها انجام می پذیرد، ولی در آنها الزاماً کشف رابطه علی و معلولی مورد نظر نیست. در تحقیق همبستگی بر کشف وجود رابطه بین دو گروه از اطلاعات تاکید می شود، اینها اطلاعاتی است که در خصوص دو یا چند متغیر در یک جامعه تهیه شده است.
مثال : تحقیق در مورد کشف رابطه بین تنبیه کودک و ناهنجاری در جامعه یک نوع تحقیق همبستگی است که در آن به ارتباط بین این دو مؤلفه پرداخته می شود .
- تحقیقات علی (پس رویدادی):
در این گونه تحقیقات کشف علت ها یا عوامل بروز یک رویداد یا حادثه یا پدیده مورد نظر است، بنابراین، پس از آنکه واقعه ای روی داد، تحقیق درباره آن شروع می شود. در اینجا، محقق در متغیرها دخل و تصرفی نداشته، اساسا حضور ندارد و آنها را نمی شناسد، بلکه تحقیق علی را انجام می دهد تا این متغیرها و عواملی را که باعث بروز واقعه شده است، شناسایی کند.
مثال : مثلا در مدرسه ای تنبلی و عدم علاقه به درس خواندن فراگیر می شود که تحقیق در مورد کشف ریشه و علت آن یک تحقیق پس رویدادی است .
۶- تحقیقات میدانی و اسنادی(کتابخانه‌ای)
تحقیق میدانی تحقیقی است که بر روی پدیدههای عینی محسوس و قابل اندازهگیری در تربیت صورت میگیرد. به طور کلی، هر مطالعه علمی بزرگ یا کوچکی که روابط را به طور نظام یافته دنبال میکند و فرضیه‌ها را می‌آزماید و نیز در شرایط زندگی واقعی مانند: جوامع محلی، مدارس، سازمان‌ها و مؤسسه‌ها که اجرا میشود، از انواع مطالعه میدانی است. در تحقیقات میدانی، محقق از سه روش «مشاهده»، «مصاحبه» و «پرسشنامه» برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز خود بهره میبرد.
در تحقیق اسنادی، اطلاعات لازم در مورد ریز موضوع‌های تحقیق، از طریق مطالعه کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها و دیگر آثار مکتوب که به طور معمول در کتابخانه‌های عمومی یا تخصصی موجود است و نیز با اندیشه‌ورزی و تدبر بر روی اطلاعات، به دست می‌آید. بر این اساس، پژوهشگر نخست باید نوعی کتاب شناسی متناسب با پژوهش خود را فراهم آورد.
منبع شناسی، محقق را آگاه می‌سازد که از هر منبع در چه موضوعی و به چه اندازهای باید استفاده کند.
مثال : تحقیق در مورد اینکه دانش آموزان کدام محله از یک شهر، دارای هوش بیشتری هستند، که با پرسش نامه ها و گرفتن آمار از مدارس محله های مختلف شهر ، هدف مورد نظر به دست می آید .
۷- تحقیقات درون رشته‌ای و میان رشته‌ای
بسیاری از موضوع‌ها به اعتبارهای گوناگون، در علوم متعددی مورد بحث قرار می‌گیرند.
الف ) دورن رشته ای :
تحقیق درون رشته‌ای ، تحقیقی است که برای رسیدن به نتایج مورد نظر، به مباحث مطرح در یک علم بسنده میشود.
مثال : تحقیق در مورد تقویت نظم کودک که در خود علوم تربیتی تحقیق و بررسی می شود .
ب) میان رشته ای :
در تحقیق میان رشته‌ای، باید به مباحث دو یا چند علم مراجعه شود.
مثال : تحقیق در مورد فلسفه تعلیم و تربیت ،یک تحقیق میان رشته ای است که علاوه بر علوم تربیتی ،از علوم فلسفه ، اخلاق ، علم النفس و … باید بهره برد .
۸- تحقیقات متن پژوهی، موضوع یا مسئله پژوهی
الف) متن پژوهی :
برخی از تحقیق‌ها مانند: ترجمه و نقد یک اثر و یا تصحیح و تعلیق یک نسخۀ خطی که برای حل یک مسئله یا مسائل خاصی انجام نمیشوند، را می‌توان «متن پژوهی» نامید.
مثال : ترجمه فلان کتاب ژان پیازه در باب تربیت ، یک تحقیق متن پژوهی است .
ب) موضوع پژوهی :
پژوهش هایی که حول موضوع خاصی می باشد و در باب موضوع خاصی تحقیق می شود به آن تحقیق موضوعی یا موضوع پژوهی می گویند .
مثال : تحقیق در مورد موضوع تنبیه و تشویق در تربیت کودک ، که یک موضوع پژوهی است .
ج) مسئله پژوهی :
برخی از تحقیق‌ها که برای پاسخ‌گویی به سؤال یا سؤال‌های خاصی انجام می‌شوند، «مسئله پژوهی» نام دارند.
مثال : تحقیق در باب این مسئله که آیا تقویت هوش در تربیت دینی موثر هست یا خیر ؟
نکته : به این سه نوع پژوهش، متن محوری، موضوع محوری و مسئله محوری هم گفته میشود.
۹- تحقیق معناشناختی
در تحقیق معنا شناختی، موضوع آن معناست و رابطۀ معنا با لفظ، یا معنا با معنا بررسی میشود. معنا هم دو قسم است: الف) معنای بسیط که عبارت است از: مفهوم یا تصور :
مثال : تحقیق در مورد معنای بازی ، در حوزه تربیت کودک .
ب) معنای مرکب که عبارت از قضیه یا تصدیق است :
مثال : تحقیق در مورد اینکه معنای روایت ((دع ابنک یلعب سبع سنین )) چیست ؟
چند تذکر پایانی :
۱-همه این اقسام پژوهشی که در حوزه تربیت بیان شد اختصاص به حوزه تربیت ندارد بلکه در علوم دیگر نیز از این نوع تحقیقات مورد استفاده قرار می گیرد .
۲-رابطه این اقسام از تحقیقات از لحاظ مصداق ، لزوما تباین نیست بلکه ممکن است رابطشان مساوی ، عموم وخصوص مطلق یا من وجه باشد و صرف اینکه جهت تحقیق در هر یک از این اقسام متفاوت است ، تعدد در تحقیق حاصل شده است وگرنه می تواند یک موضوع تحقیق به خاطر جهات متعدد تحقیق تحت چند عنوان تحقیق قرار گیرد مثلا تحقیق در مورد ((تنبیه و تشویق در تربیت کودک)) تحت عناوین تحقیقی متعدد از جمله : بنیادی ، موضوع پژوهی ، درون رشته ای ، آزماشی و… قرار می گیرد .
